De
eerste stations in Nederland groots waren opgezet, maar van een landelijk spoorwegnet
was nog lang geen sprake. Nederland dreigde daardoor achter te blijven ten opzichte
van onze buurlanden. Daarom greep de overheid rond 1860 in. Dit ging echter niet
zonder problemen, er viel zelfs een kabinet over, maar uiteindelijk werd een wet
aangenomen waardoor de overheid nieuwe spoorlijnen aan kon gaan leggen. Er werd
ook een nieuwe spoorwegmaatschappij opgericht: de Maatschappij tot Exploitatie
van Staatsspoorwegen (Staatsspoor) De stations werden volgens een standaard-ontwerp
gebouwd. Deze werden ontworpen door ingenieurs van Rijkswaterstaat, vandaar de
naam Waterstaat. Overigens werden niet alleen stations in die tijd door Rijkswaterstaat
ontworpen maar ook bijvoorbeeld kerken, postkantoren, scholen en dergelijke.
Het standaardontwerp van Rijkswaterstaat werd verdeeld in vijf klassen, naar grootte
van de plaats. De grootste stations werden 1e klasse genoemd, de kleinste 5e klasse.
In totaal zijn niet minder dan 93 Waterstaatstations gebouwd, waarvan er alleen
al 59 van het type 4e en 5e klasse zijn. Omdat er zoveel van hetzelfde werd gebouwd,
maar vooral vanwege de sobere bouwstijl ontstond al gauw in de volksmond de uitdrukking:
" 't is Waterstaat wat-er-staat"
Tijdens de grote sloopwoede in
de jaren 70 zijn veel van de 4de en 5de klasse-stations gesloopt en vervangen
door een "eigentijdse" variant. Voorbeelden hiervan zijn nog te vinden
in o.a. Akkrum, Borne, en Grou-Jirnsum. Van de 93 Waterstaat stations zijn slechts
26 exemplaren overgebleven.
Overigens werden er in die periode niet alleen
Waterstaatstations gebouwd. De NCS legde de lijn Utrecht-Amersfoort-Zwolle-Kampen
aan. Ook deze maatschappij bouwde de stations langs deze lijn volgens een standaardontwerp.
De NCS kende slechts drie klassen. Van die stations zijn Amersfoort, Nijkerk en
Hulshorst nog over gebleven. Van die drie is Nijkerk de enige die nog gebruikt
wordt.
Ook de NRS bouwde diverse stations waaronder Gouda en Den Haag NRS
(dat later Den Haag Staatsspoor genoemd werd). Laatstgenoemde station werd voorzien
van luxe wachtkamers en restaurant. Het had zelfs een koninklijke wachtkamer.
Waarschijnlijk als reactie op Den Haag NRS bouwde de HIJSM onder andere Baarn
en Utrecht Maliebaan. Deze stations werden eveneens voorzien van luxe wachtkamers
maar ook het stationsgebouw zelf werd onderdeel van een concurrentiestrijd. Met
de stations Den Haag NRS en Utrecht Maliebaan begon in feite het tijdperk van
de "spoorwegpaleizen".