De Tweede Wereldoorlog heeft ook in Zutphen diepe sporen achtergelaten. Dat begon al meteen in de vroege ochtend van 10 mei 1940, toen door het Nederlandse leger de Ijsselbruggen werden opgeblazen. Een poging om de Duitse opmars (enigszins) te kunnen vertragen. Er braken vuurgevechten uit. Bij die beschietingen raakte vooral de wijk Hoven, aan de overzijde van de IJssel zwaar beschadigd. De bewoners van die wijk waren overigens kort tevoren geëvacueerd. Van een echt oponthoud is nauwelijks sprake geweest, de Duitsers hadden al binnen een dag weer een oeververbinding tot stand gebracht. Korte tijd later werden de bruggen weer hersteld.
Lange tijd leek de rest van Zutphen de oorlog redelijk ongeschonden door te komen. Maar als in de vroege herfst van 1944 de opmars van de geallieerden begint veranderd dit. Op 28 september van dat jaar werd een lange Duitse munitietrein onder vuur genomen, die op dat moment op het goederenemplacement stond. De gevolgen waren enorm, vooral het gebied rondom het emplacement liep zware schade op. Het terrein zelf werd compleet vernield en overal lagen brokstukken én niet ontplofte munitie. Ook het stationsgebouw raakte beschadigd. De schade had achteraf bezien nog veel groter kunnen zijn. De rondvliegende granaatscherven raakten namelijk ook een gasfabriek, maar als door een wonder ontploften de twee gashouders niet. Vergeleken met de materiele schade was het aantal slachtofferrs (2 doden) buitengewoon gering…
Ruim twee weken later, op 14 oktober, was het opnieuw raak. Britse bommenwerpers voerden op die zaterdagmiddag een bombardement op de IJsselbruggen uit. Die bruggen werden echter gemist en in plaats daarvan vielen de bommen op de omgeving van het station. Het resultaat was rampzalig; ongeveer honderd mensen kwamen hierbij om het leven en er waren talloze gewonden. Hele straten werden compleet verwoest en ook het station raakte wederom zwaar beschadigd. Het stationsgebouw brandde compleet uit. Het eigenlijke doelwit, de bruggen over de IJssel, bleef daarentegen nagenoeg intact. De enige echte schade ontstond toen eerder op de bruggen aangebrachte explosieven tot ontploffing werd gebracht. De spoorbrug was hierdoor enige tijd onbruikbaar. Tijdens de bevrijding van Zutphen, in april 1945, werden de bruggen alsnog vernietigd. Door de Duitsers, ditmaal…
Na de oorlog werd de schade aan zowel het station als aan de bruggen provisorisch hersteld. Er kwamen noodbruggen, de "Harry en Crerar-bruggen". Een deel van het uitgebrande stationsgebouw werd weer geschikt gemaakt voor gebruik. Zo kon men in de loop van 1946 een deel van de treindiensten weer hervatten. Op sommige baanvakken duurde dit langer, zo was pas in de loop van 1948 het spoor tussen Zutphen en Goor weer bruikbaar. De prioriteit lag in die eerste jaren na de bevrijding uiteraard vooral op het herstel van het treinverkeer. Het vervangen van beschadigde stations kwam duidelijk op een tweede plan te staan, niet in de laatste plaats vanwege de schaarste aan bouwmaterialen Toch waren de plannen voor een nieuw station in Zutphen al in het najaar van 1947 in een vergevorderd stadium, al duurde het nog bijna vijf jaar voordat dit nieuwe bouwwerk daadwerkelijk een feit was.
Ondertussen werd hard gewerkt aan het herstel van de verwoeste stationswijk. Hierbij ging het vooroorlogse stratenplan op de schop, zodoende kon een nieuwe toegangsweg tussen de IJsselbtug en de Nieuwstad worden aangelegd. Niet alleen viel de door het bombardement getroffen bebouwing onder de slopershamer, het Oude en Nieuwe Gasthuis -een van de grootste gebouwcomplexen van de stad- werd eveneens gesloopt. Op deze vrijgekomen ruimte werd een gloednieuwe wijk ingericht, met als centrale as de nieuwe Stationsstraat. Het nieuwe station schoof immers in oostelijke richting op. Op die manier kreeg het nieuwe station een betere verbinding met de oude binnenstad. Maar er waren nog een paar redenen waarom het station verplaatst kon worden. In 1950 kwam de nieuwe IJsselspoorbrug gereed, waarbij tevens de op- en afritten werden verlengd. Bijna het hele traject tussen de IJsselspoorbrug en de brug over het Twentekanaal werd (enigszins) verhoogd aangelegd, waardoor in Zutphen het complete emplacement opnieuw moest worden ingericht. Wellicht werd hierbij ook al vooruitgelopen op de voorgenomen electrificatie van de spoorlijn Arnhem-Zwolle, welke in 1953 gereed zou komen. De perrons kwamen dus wat hoger te liggen. Daarentegen werd het terrein vóór het station afgegraven, zodat het stationsgebouw op straatniveau kwam te staan. Voor de rest leek de opzet van het nieuwe station op de oude situatie, er kwamen wederom twee (dubbele) perrons. Deze zijn nu via een tunnel te bereiken. Het nieuwe station werd ontworpen door H.G.J. Schelling en kwam in 1952 gereed. Het is onmiskenbaar een naoorlogs ontwerp van deze architect, een logisch vervolg op de stations van Enschede en Hengelo.

Boven en onder: Het stationsgebouw, zoals het er na de bevrijding bij stond. Van een afstandje en op het eerste gezicht leek de schade wel mee te vallen (foto boven). In werkelijkheid waren er delen van het gebouw waarvan alleen de buitenmuren nog overeind stonden. Doordat het gebouw in brand heeft gestaan was het interieur verwoest. Ook aan de perronzijde (onder) was de schade groot, dit gold ook voor het dak en er waren nog maar weinig vensters waar glas in zat. Toch kon een deel van het gebouw worden hergebruikt, dit restant bleef tot de ingebruikname van het nieuwe station in juli 1952 in gebruik. Direct daarna werd het oude stationsgebouw alsnog gesloopt. Die schade was niet alleen het gevolg van het bombardement van 14 oktober 1944. Ruim twee weken tevoren werd een volle munitietrein beschoten, die op het goederenemplacement stond. Ook toen waren de gevolgen dramatisch. Los van alle materiele schade mag uiteraard nooit worden vergeten dat die beschieting en de bombardementen (er volgde namelijk begin 1945 nog één) het leven van ruim honderd mensen heeft gekost en talloze mensen huis en haard zijn kwijtgeraakt. De Zutphense stationsbuurt zou nooit meer hetzelfde zijn…
.

Onder: Nogmaals de IJsselbruggen, ditmaal gezien vanaf de IJsselkade. Nu is goed te zien dat het twee totaal verschillende bruggen zijn, de vooroorlogse bruggen waren juist nagenoeg gelijkvormig. De oranje-gele boogbrug op de voorgrond is de verkeersbrug en werd in 1946 in gebruik genomen. De blauwe spoorbrug werd in 1950 geplaatst. De beide bruggen zijn echter wat ouder en oorspronkelijk helemaal niet voor de IJssel in Zutphen gebouwd! Zo had de verkeersbrug eigenlijk over het Amsterdam-Rijnkanaal bij Breukelen moeten liggen. Maar toen de constructie gereed was werd besloten deze naar de Hanzestad te verplaatsen. De spoorbrug is zelfs nog wat ouder, het was tot 1944 een deel van de Rijnspoorbrug bij Oosterbeek…
.

Onder: Vlakbij het IJsselpaviljoen zijn in een hoogwaterkering drie stenen ingemetseld met daarop "Harry Bridge", "1945" en Crerar Bridge". Dit waren de twee noodbruggen die kort na de bevrijding werden gebouwd door het Canadese leger. Vandaar de twee "Maple-leaves" (het symbool van Canada) aan weerszijden van het jaartal 1945. Die namen zijn een rechtstreekse verwijzing naar generaal Henry "Harry" Crerar, de bevelhebber van het regiment dat Zutphen bevrijdde. Generaal Crerar verrichtte trouwens zelf de opening van de twee tijdelijke Bailybruggen. Tussen de beide opritten aan de Zutphense kant was een klein monumentje geplaatst waarin deze stenen waren verwerkt. De afbraak van de twee noodbruggen betekende helaas ook het einde van dat monumentje. Gelukkig zijn de drie stenen bewaard gebleven…
.

Onder: Vlakbij het drukke kruispunt nabij de Oude IJsselbrug staat het monument "Wederopbouw". Het werd gemaakt door Titus Leeser en werd in de zomer van 1961 onthuld, ter gelegenheid van het gereedkomen van de nieuwe wijk bij het station. In het monument zijn twee vrouwenfiguren verwerkt. De liggende vrouw staat symbool voor Zutphen tijdens de oorlogsjaren, ze is haar hand kwijtgeraakt. Het staande figuur staat voor de herbouw; het maakt een triomfantelijk gebaar. Het monument staat pal naast het appartementencomplex dat als laatste werd opgeleverd, dat is dan ook de reden waarom het monument juist hier staat. In 1996 kreeg de zijgevel van die flat een opvallend gele kleur, waardoor het monument veel beter zichtbaar werd. Die achtergrond is op haar beurt ook een kunstwerk…
.

Onder: Aan de perrongevel van het huidige stationsgebouw is een oorlogsmonument, dat bestaat uit twee bronzen gedenkplaten. De onderste van de twee platen toont de namen van omgekomen personeelsleden uit Zutphen. De bovenste plaat is afkomstig van het allang verdwenen station van Gorssel. De grote vaas lijkt er ook bij te horen maar is er -volgens mij- later bij geplaatst. Het zorgt in ieder geval voor een betere zichtbaarheid van de twee platen, al staat de plantenbak er op de foto nogal kaal bij. Daarbij moet wel worden opgemerkt dat deze foto in de winter werd genomen…
.