In 2024 is het precies een halve eeuw geleden dat de gemeente Zaanstad ontstond, een fusiegemeente, waarin de toenmalige gemeenten Zaandam, Zaandijk, Koog aan de Zaan, Westzaan, Wormerveer, Krommenie en Assendelft zijn samengevoegd. Zaandam werd hierbij de "hoofdplaats", het was en is immers het kloppend hart van zowel deze gemeente als de Zaanstreek als geheel. Nu wil het toeval dat ook de huidige stad Zaandam is ontstaan als een soort fusie tussen twee eerdere plaatsen: Oostzaandam en Westzaandam werden in 1811 door Napoleon bij elkaar gevoegd. Een jaar later kreeg Zaandam stadsrechten, één van de laatste plaatsen die deze kregen, trouwens. Zaandam en de Zaanstreek zijn wereldberoemd. Elk jaar weer wordt de Zaanse Schans door talloze, voornamelijk buitenlandse toeristen bezocht en ook het Czaar Peterhuisje is al sinds mensheugenis een populaire trekpleister. Wat wellicht iets minder bekend is, is dat de Zaanstreek het oudste industriegebied van Europa is, met een geschiedenis die zelfs tot het einde van de zestiende eeuw teruggaat. Ooit stonden er honderden molens in het gebied; zoals verfmolens, oliemolens en houtzaagmolens. In de negentiende eeuw werden de meeste molens vervangen door fabrieken. Met name de levensmiddelenindustrie werd zeer bepalend en is tot op de dag van vandaag nog aanwezig aan de Zaan. Er zijn echt talloze merken en bedrijven die haar oorsprong in deze streek hebben, of er nog altijd gevestigd zijn. Denk hierbij aan Verkade, Honig, Duyvis, Lassie (rijst), Forbo (vloeren), Bruynzeel (deuren) en -uiteraard- Albert Heyn. Op het Hembrugterrein, het gebied tussen Zaandam en het Noordzeekanaal, is meer dan een eeuw lang een munitiefabriek geweest. De gebouwen van de "Artillerie-Inrichtingen" staan er nog steeds en zijn inmiddels een museum. Een heel andere tak van bedrijvigheid in dit gebied was de walvisvaart, die vooral in de zeventiende em achttiende eeuw van belang was. Hoewel lang niet iedereen trots is op deze geschiedenis, wordt deze middels het gemeentewapen van Zaanstad wel levend gehouden.
Zoals al zo vaak is gebeurt was ook hier de komst van het spoor een enorme stimulans voor de sterk groeiende industrie. Datzelfde gold trouwens ook voor het Noordzeekanaal, die ongeveer in dezelfde periode werd aangelegd. De spoorlijn was er wat eerder, deze werd in het najaar van 1869 in gebruik genomen. Het Noordzeekanaal volgde enige jaren later. Zaandam kreeg een station aan de Staatslijn Den Helder - Amsterdam, één van de spoorlijnen die destijds van overheidswege werden aangelegd. De aanleg begin in Den Helder, van waaruit in 1865 Alkmaar werd bereikt. Twee jaar later was het spoor doorgetrokken tot Uitgeest en nog eens twee laar later was de aanleg tot Zaandam gevorderd. Daar stokte de bouw voor enige jaren. Oorzaak hiervan was mede het graven van het reeds genoemde Noordzeekanaal, welke pas in 1876 was voltooid. En omdat spoorwegmaatschappij H.IJ.S.M., die deze Staatslijn exploiteerde, al een alternatieve route naar Amsterdam had gebouwd (vanaf Uitgeest via Beverwijk en Haarlem), leek men ook niet zoveel haast te hebben. Toch werd de spoorverbinding tussen Zaandam en Amsterdam voltooid, al moest men daar nog tot 1878 op wachten. Met de totstandkoming van de Hembrug was Staatslijn K definitief gereed en had Amsterdam een rechtstreekse verbinding met Den Helder. In 1885 werd station Zaandam uitgebreid, toen in dat jaar de spoorlijn naar Hoorn gereedkwam. Een jaar later werd deze doorgetrokken naar Enkhuizen, waar ze aansloot op een bootverbinding naar Stavoren.
Omdat station Zaandam aan één van de oorspronkelijke Staatslijnen (Staatslijn K) was gebouwd kreeg het een standaard stationsgebouw, en wel één van het type derde klasse. Het was de latere versie van dit type gebouw, dus met de afgeschuinde hoeken in het middendeel. Helemaal standaard was het gebouw bepaald niet, zo was het iets groter dan de overige gebouwen van dit type. Ook kreeg het twee separate eindgebouwtjes, die middels een muur met het hoofdgebouw waren verbonden. Bovendien was het gebouw -zeker voor een zogenoemd Waterstaatstation- opvallend uitbundig versierd, zo kreeg de voorgevel een uurwerk in een opvallende omlijsting. Ook aan de perrongevel was goed te zien dat het gebouw wat uitgebreider was uitgevoerd. Over de volle lengte van het gebouw was een luifel aangebracht. Dit type perronoverkapping, met haar kenmerkende knik, zou later terugkeren bij de grotere gebouwen aan de latere Staatslijnen. Overigens zou dit gebouw, in grote tegenstelling tot haar soortgenoten, niet door architect K.H. van Brederode zijn ontworpen, maar door A.L. van Gendt. Helemaal zeker is dit niet, maar het verklaart wel het afwijkende uiterlijk van het gebouw.
In Zaandam scheen men niet zo blij geweest te zijn met het station, en dan met name het stationsgebouw. Toen in 1907 de nieuwe Hembrug in gebruik werd genomen werd reeds geopperd ook meteen het stationsgebouw te vervangen. Dat gebeurde niet, maar uiteindelijk vond er in de jaren twintig van de twintigste eeuw wel een grote verbouwing plaats. Er kwam een nieuw, extra lang eilandperron, welke werd voorzien van perrongebouwen en een forse overkapping. Een overdekte luchtbrug zorgde ervoor dat het perron was te bereiken, al bleef de gelijkvloerse spoorovergang ook gehandhaafd. Enkele jaren later werd de Zaanlijn geëlektrificeerd.

Boven: Het eerste stationsgebouw van Zaandam was een wat grotere versie van het Waterstaatstation type derde klasse, zoals deze er na 1867 uitzagen. Niet alleen het formaat was afwijkend, ook de rijke gevelversiering was allesbehalve standaard. Zo hadden de hoeken pilasters van een lichte soort (natuur)steen en had het een uurwerk in een rijkelijk versierde omlijsting op de dakrand. Van dit gebouw wordt gezegd dat het door A.L. van Gendt was ontworpen, die weliswaar het standaardontwerp als uitgangspunt nam, maar er wel een eigen draai aan gaf. Op deze ansichtkaart is te zien dat er een soort tochtportaal voor de ingang staat, deze werd aan het begin van de twintigste eeuw geplaatst. Daarboven is een dubbelzijdig uurwerk te zien, deze verving de klok die boven de dakrand was geplaatst. niet veel later werd ook de markante omlijsting verwijderd...
.

Onder: Hetzelfde gebouw, maar dan zoals het er in haar nadagen uitzag. Het tochtportaal is allang weer verdwenen, boven de ingang is nu een luifel. Het uurwerk hangt er nog wel. Door luchtvervuiling is het gebouw een stuk donkerder geworden en oogde het daardoor veel minder aantrekkelijk. Toen deze foto werd gemaakt (1977) waren de dagen van het gebouw al geteld. Het moest toen nog zo'n zes jaar mee, aan onderhoud werd ogenschijnlijk nauwelijks meer gedaan...
.

Onder: Het interieur van het stationsgebouw, met het lokettenfront. Deze opvallend modern ogende ruimte werd waarschijnlijk aan het begin van de jaren zestig gecreëerd. Blijkens een krantenartikel uit 1963 zijn dat jaar meerdere grotere stations gemoderniseerd, waaronder Zaandam. Links van de loketten was een doorgang naar de perrons. Op het langwerpige bordje staat de bekende tekst "Naar de treinen". Dat het gebouw zo grondig werd verbouwd is overigens nogal opmerkelijk, er waren immers toen al plannen om het station in de toekomst te gaan vervangen. Die liet echter nog twintig jaar op zich wachten.
.

Onder: Het oorspronkelijke station beschikte over twee perrons; een langsperron en een eilandperron. Die laatste werd in 1924 gebouwd, samen met de perronoverkapping en de overdekte passerelle. Vanaf dat moment was dit het voornaamste perron, het was -zeker voor die tijd- bijzonder lang en beschikte dan ook over een a- en een b-gedeelte. Het eerste perron was juist erg kort en werd niet of nauwelijks meer gebruikt. Het eilandperron was zowel via een overpad als via de passerelle te bereiken. Het overpad werd vermoedelijk vooral door vertrekkende passagiers gebruikt. De stalen voetgangersbrug kwam uit vóór het stationsgebouw en leek vooral bedoeld voor de aankomende reizigers...
.

Onder: De Hembrug over het Noordzeekanaal. Een legendarisch stukje Nederlandse bouwkunst, ontworpen door ingenieur J.W.Th. van Schaik en gebouwd door Werkspoor. Toen de brug in 1907 in gebruik werd genomen was het één van de grootste draaibruggen van Europa. Het draaibare brugdeel was 128 meter lang en woog zo'n 1200 ton. Desondanks kon de brug in minder dan twee minuten worden geopend. Toch vormde de brug een flessenhals, zowel voor het trein- als het scheepvaartverkeer. Nadat in 1983 de Hemspoortunnel in gebruik was genomen werd de monumentale draaibrug gesloopt. Slechts een klein deel van de draaikrans bleef bewaard, deze is tegenwoordig op het Hembrugterrein te vinden.
.

Onder: Vlakbij de Hembrug bevond zich de gelijknamige halte. Deze spoorhalte was geen volwaardig station, de treinen stopten slechts enkele keren per werkdag. Blijkbaar was er wel voldoende klandizie, de halte Hembrug hield het immers tot begin jaren tachtig uit. Op 23 mei 1982, een klein jaar voor de opening Hemspoortunnel, ging de halte definitief dicht. Het haltegebouwtje werd vervolgens overgeplaatst naar Krommenie, waar het een tweede leven kreeg als tuinschuur...
.

Onder: Even ten noorden van het station , bij de spoorbrug over de Zaan, staat dit voormalige dienstwoningen-complex. Het bestaat uit drie woningen, waarin -onder andere- een brugwachter en een baanwachter woonden. Op deze foto uit 2018 ziet het gebouw er nog zwaar verwaarloosd uit. Inmiddels is het volledig opgeknapt en is het een rijksmonument. Overigens was er vroeger op deze plek een halte, Zaanbrug geheten. Die halte werd in 1885 geopend en hield het tot 1938 uit.
.