De opkomst van de Twentse textielindustrie en de komst van het spoor in deze regio gaan bijna letterlijk hand in hand, zie hiervoor ook de pagina's over de stations Enschede en Hengelo. Dankzij het spoor kon op een snelle en goedkope manier steenkolen, die toen voornamelijk in het Duitse Ibbenbüren werden gewonnen, naar de diverse fabrieken worden aangevoerd. De eerste spoorlijn van Twente was dus ook meteen een internationale verbinding en Oldenzaal nam in deze ontwikkelingen een bijzondere plaats in. Maar die spoorlijn was bepaald niet zonder slag of stoot tot stand gekomen, want afgezien van enkele vooruitstrevende fabrikanten zagen maar heel weinig mensen er heil in…
Het duurde dan ook tot 1860 totdat er wat gebeurde. In dat jaar nam de toenmalige regering de "Spoorwegwet" aan, waarin de aanleg van negen nieuwe spoorlijnen door de Nederlandse Staat werd bepaald. Eén van die spoorlijnen was Zutphen-Enschede, die later werd doorgetrokken naar het Duitse Gronau. Dit was goed nieuws voor Hengelo en Enschede. Maar andere opkomende industrieplaatsen, waaronder Almelo en Oldenzaal, dreigden buiten de boot te vallen. Op datzelfde moment ontstonden echter ook de eerste plannen voor een spoorverbinding tussen Almelo en het Duitse Salzbergen, via Oldenzaal en Bad Bentheim. Dit was een particulier initiatief, maar ook hier verliep de aanloop aanvankelijk erg moeizaam. Dit veranderde toen een nieuwe commissie zich ermee ging bemoeien én voor het benodigde kapitaal kon zorgen. In die commissie zaten de Oldenzaalse fabrikanten C.T. Stork en H.P. Gelderman en de heer Eekhart, de toenmalige burgemeester van diezelfde stad. Dit resulteerde in de oprichting van de Spoorweg-Maatschappij Almelo-Salzbergen (AS), die ondanks de nadrukkelijke Oldenzaalse inbreng haar hoofdkwartier in Almelo zou krijgen. In tegenstelling tot het voortraject liep de aanleg van het spoor bijzonder voorspoedig en was zelfs (iets) eerder klaar dan de concurrerende Staatslijn. De twee genoemde industriëlen bouwden vervolgens hun nieuwe fabrieken direct aan het spoor. C.T. Stork week hiervoor uit naar Borne, en later naar Hengelo, H.P. Gelderman bleef in Oldenzaal en stichtte daar zijn nieuwe fabriek. Deze zou uitgroeien tot één van de vijf grootste textielfabrieken van Twente en veruit de grootste werkgever van de stad.
Oldenzaal werd dus al vanaf dag één een belangrijk grensstation, hetgeen zich vertaalde in een relatief fors stationsgebouw. Qua hoofdopzet was het gebouw klassiek; een hoog middendeel en twee lagere vleugels met ieder een eindgebouw. De vormgeving, en dan vooral dat van het middendeel, was daarentegen behoorlijk afwijkend van wat tot dan toe in ons land gebruikelijk was. Dit gold dan met name voor het dak aan de voorzijde, het deed nogal "Duits" aan. Het is dan ook goed mogelijk dat het gebouw door een Duitse architect werd ontworpen. Het naburige -en nog bestaande- stationsgebouw van Bad Bentheim is van de hand van de Duitser F.K. Ewerbeck. Het is zeer wel mogelijk dat ook het vroegere Oldenzaalse gebouw, dat erg sterk op dat van Bad Bentheim leek, door deze architect werd getekend. Bewijzen hiervoor heb ik overigens niet kunnen vinden. Niet alleen de vormgeving was on-Nederlands, dat gold zeker ook voor de detaillering. Er was bijzonder veel houtsnijwerk aan te treffen, zowel van buiten als in het interieur. Helaas bleken de decoraties aan de buitenzijde het niet lang vol te hebben gehouden, want in 1887 werd het stationsgebouw grondig verbouwd. De houten buitenwanden werden vervangen door baksteenmuren. Deze werden van een dikke pleisterlaag voorzien. Daarin vervolgens groeven aangebracht, zodat de suggestie werd gewekt dat de wanden uit natuursteen bestaan. Iets wat in die tijd trouwens niet ongebruikelijk was, diezelfde truc werd eerder namelijk ook al toegepast bij het -nog altijd bestaande- stationsgebouw van het Noord-Hollandse Vogelenzang. Maar voor het Oldenzaalse gebouw was het toch wel een verarming. Vooral omdat de meeste, en ook de meest bijzondere details verdwenen. Denk hierbij aan de ornamenten die op de schoorstenen waren te vinden. Ook het zeer rijk gedecoreerde houtsnijwerk aan de topgevels van de eindgebouwen werd weggehaald. Het gebouw ging er mede hierdoor wat lomper uitzien. Aan de perronzijde deed het nu sterk denken aan het stationsgebouw van Simpelveld, een stationsgebouw dat overigens pas in 1910 zou worden opgeleverd…

Boven: Het eerste stationsgebouw van Oldenzaal, afgebeeld op een ansichtkaart uit het begin van de vorige eeuw. Het station is hier gezien ongeveer vanaf de plek waar het lokaalspoorstation heeft gestaan, de sporen op de voorgrond vormen de verbinding van de lokaalsporen met het hoofdspoor. De kaart toont het gebouw zoals het er na de verbouwing van 1887 uitzag. Bij die verbouwing werden de houten wanden vervangen door stenen muren, die vervolgens werden witgepleisterd. Ook kreeg het gebouw een perronluifel. Afbeeldingen van het houten stationsgebouw zijn er niet of nauwelijks...

Onder: Het stationsgebouw van Bad Bentheim is gelukkig bewaard gebleven. Alhoewel het gebouw in de loop van de tijd de nodige wijzigingen heeft ondergaan is de oorspronkelijke vorm nog duidelijk herkenbaar. Het geeft een goed beeld hoe het eerste stationsgebouw van Oldenzaal er uitzag. Vooral het middendeel, met die naar voren reikende uiteinden en dat merkwaardige dak, is vrijwel identiek en het lijkt me dan ook zeer wel modelijk dat de beide gebouwen door dezelfde architect zijn ontworpen...
.

Onder: In het voorjaar van 2002 maakte een grote brand een einde aan het laatste overblijfsel van het eerste station. Dit gebouw, met haar kenmerkende dubbele zadeldak, was ooit het stationspostkantoor en werd rond 1884 gebouwd. In de laatste van haar bestaan was er een bedrijf in verpakkingsmaterialen in gevestigd. Dat het een ongemeen felle brand was is wel aan de schade te zien. Na de brand bleef het restant nog maandenlang staan. De foto werd in augustus 2002 gemaakt, zo'n 4,5 maand nadien. Kort hierop ging het overigens alsnog tegen de vlakte. Op deze plek is nu een fietsenstalling.
.

Onder: Toen in 1957 het nieuwe stationsgebouw in gebruik werd genomen werd ook het emplacement flink gewijzigd. De laatste concrete herinnering aan het eerste vormen de twee smalle perrons. Ze zijn in de loop van de tijd aangepast naar de geldende maatstaven, maar in de basis zijn dit nog dezelfde perrons die er 120 jaar geleden ook al lagen. Het eerste perron (het enige dat momentheel nog wordt gebruikt) is ruim twee keer zo lang als het andere exemplaar, uiteraard is dit een herinnering aan het internationale verleden van het station…
.

Onder (beide foto's): De firma Gelderman was gedurende lange tijd de grootste en belangrijkste werkgever van Oldenzaal. In de hoogtijdagen verdienden hier meer dan 2000 mensen hun brood en een veelvoud daarvan was er direct of indirect afhankelijk van. Deze textielfabriek werd gesticht in 1865, hetzelfde jaar waarin ook de spoorlijn Almelo=Salzbergen in gebruik werd genomen. Bepaald niet toevallig, want de grote man achter de fabriek, H.P. Gelderman, was ook één van de voornaamste initiatiefnemers voor de aanleg van het spoor naar Oldenzaal. Niet voor niets lag het grote fabriekscomplex op een prominente plek aan het spoor, vlakbij het station. Sterker nog, de spoorlijn gaat er dwars doorheen. De fabrieksgebouwen (links) stonden namelijk ten zuiden van het spoor, het fraaie directiekantoor uit 1925 (rechts) staat aan de andere kant. De Gelderman sloot aan het begin van de jaren tachtig haar deuren. Inmiddels is een groot deel van de fabrieksgebouwen gesloopt. Het nog resterende deel aan de Spoorstraat werd nog niet zo heel lang geleden gerestaureerd, er zijn nu diverse bedrijven in gevestigd. In het voormalige directiekantoor huist tegenwoordig een woningcorporatie.
.